O Couto de Cela nos censos do século XVI e o pazo de Colloces.

O Arquivo do Reino de Galicia, n'A Coruña

Na anterior entrada víamos que a principios do século XVI o couto de Cela contaba con 25 vasalos, segundo a petición enviada por Juan Núñez Pardo aos Reis Católicos.

Segundo a "Historia documentada de Betanzos de los Caballeros. Siglos XV y XVII, José Raimundo Núñez-Varela Lendoiro, José Enrique Rivadulla Porta. 1984", citando o expediente 579-15 do Arquivo de Reino de Galicia, a mediados do século XVI, o couto de Cela contaba cos seguintes 36 vasalos, sen contar as mulleres viuvas.

1. Diego de Otero. Mordomo de Juan Núñez Pardo de Cela.
2. Juan do Figueiral
3. Andres de Otero
4. Gonzalo do Pereiro
5. Juan Miguez
6. Francisco Varela
7. Diego de Morgade
8. Gomez Tocon
9. Marcos de Cela
10. Lope Tocon
11. Alonso Crespo
12. Marcos Varela
13. Diego de Cela
14. Alonso Manso
15. Alonso Martín
16. Alonso Troeiro
17. Francisco de Piñeiro
18. Grabiel de Cagiao
19. Bastian de Cagiao
20. Alonso Pol
21. Pedro Couseiro
22. Francisco Couseiro
23. Alonso Couseiro
24. Faraldo
25. Fernando de Regueiral
26. Gomez do Camino
27. Juan Dotero, el viejo
28. Juan de Sangiao
29. Vasco de Sangiao
30. Pedro Dabella
31. Alonso (roto)
32. Lopo Fernandez
33. Juan do Moiño
34. Alonso da Graña
35. Juan de Otero, el mozo
36. Pedro de Otero

Máis que un aumento da poboación, é probable que a petición de 1503 se refirese a "casas", mentras que a relación de mediados do XVI proveña dun dos censos realizados no século XVI, posiblemente o de pecheros ordeado por Carlos I no 1528, figurando varios membros da mesma casa, como se comproba na coincidencia de apelidos, ou nas mencións "o vello" e "o mozo", reflexando irmáns, pais e fillos.

Así, se contamos os apelidos como indicativos das casas, temos 24 diferentes:

1. Couseiro
2. Crespo
3. da Graña
4. Dabella
5. de Cagiao
6. de Cela
7. de Morgade
8. de Otero
9. de Piñeiro
10. de Regueiral
11. de Sangiao
12. do Camino
13. do Figueiral
14. do Moiño
15. do Pereiro
16. Faraldo
17. Fernandez
18. Manso
19. Martín
20. Miguez
21. Pol
22. Tocón
23. Troeiro
24. Varela

Dos 24 apelidos anteriores, teríamos máis da metade (13) toponímicos, é dicir relacionados co lugar de orixe, o que se indica coa preposición "de". Varias delas coinciden con topónimos ainda hoxe existentes na parroquia ou nas limítrofes: o Outeiro, Cela, Morgade, Pereiro, Sangiao (de Vigo), Graña, Regueiral.

No resto temos apelidos típicos da zona, ainda hoxe presentes como Couceiro, Crespo, Faraldo ou Varela. Tamén algúns patronímicos (Fernández, Martín, Míguez), e outros hoxe desaparecidos ou pouco habituais na zona, como Pol, Tocón ou Troeiro.

Segundo a descripción do couto, nel había nese momento unha devesa con moita landra para o mantemento do gando porcino. Tiña anexos os seguintes casais, o do Pazo de Cela, o casal de Eiroa "el cual tenía 20 ovejas parideras, 2 carneros buenos, 12 corderos machos, 13 piezas de vacas, 2 bois mansos de color pardo y otro vermello, 7 almallos y dos becerras de un año", o do lugar do Campo e o de Figueira.

O denominado Pazo de Cela entendo é o hoxe coñecido como de Colloces. A orixe da palabra "Colloces" pode estar relacionada coa expresión latina "praediorium colloces", as terras contiguas. 

Do Pazo, Núñez-Varela Lendoiro afirma que ainda existen vestixios da sua capela, que conserva na portada "un frontispicio similar al de la puerta norte de Santa María del Azogue". 

Na ficha do catálogo do Plan Xeral de Irixoa dise que "A casa de Cumbrados ou Pazo de Colloces é un conxunto formado por varias edificacións arredor dun patio central, dúas edificacións nobiliarias de distinta antiguedade e as súas dependencias anexas. A edificación principal posúe planta aproximadamente cuadrada e nela destaca un fermaso corredor de madeira na planta alta da fachada oeste. No costado norte, vivenda de caseiros apoiada. Na outra edificación, sen dúbida a mais antiga, destaca a falta de ocos nas fachadas e un fermoso oco para a porta principal de tipoloxía medieval, realizadoen boas pezas de cantería, na que unhas trabelladas impostas soportan un lintel con decoración xeométrica de lacerías. A parte das edificacións, o conxunto posúe un hórreo, o que poidera haber sido unha capel a e un pombal."

Na actualidade, a edificación máis antiga foi restaurada e atópase en venta. Segundo a descripción nun dos portales inmobiliarios nos que se anuncia: "En medio de una enorme finca cercana a las 4 Ha de superficie, se encuentra esta propiedad compuesta por dos grandes edificios. El primero es el antiguo pazo de piedra construido en el siglo XV, hoy con necesidades de rehabilitación, que cuenta con una superficie útil de 600 m2 aproximadamente, distribuidos en 3 plantas. Junto al pazo se encuentran las antiguas caballerizas, hoy reconvertidas en una espléndida vivienda de piedra de unos 240 m2 útiles distribuidos en 2 plantas, lista para ser ocupada.".

Vista do conxunto do Pazo de Colloces

Detalle do lintel con decoracións de lacerías

Fachada sur do pazo

Fachada este